Zarówno sytuacje w przestrzeni prywatnej jak i zawodowej mogą powodować szkodę innej osoby lub też firmie.

Wizerunek i jego ochrona prawna

Wizerunek jako taki nie został zdefiniowany w systemie prawa polskiego. Wypracowano natomiast przez doktrynę i orzecznictwo, zarys rozumienia tego pojęcia.  Według Słownika Języka Polskiego PWN wizerunek to „czyjaś podobizna na rysunku, obrazie, zdjęciu itp.” lub „sposób, w jaki dana osoba lub rzecz jest postrzegana i przedstawiana”. Mamy więc do czynienia z dwoma aspektami wizerunku – fizycznym, namacalnym odwzorowaniem wyglądu oraz niematerialnego dobra osobistego.

Aby podobizna osoby fizycznej mogła być uznana za wizerunek podlegający ochronie prawnej, musi ona pozwalać na rozpoznanie tej osoby szerokiemu gronu odbiorców, a zatem wykraczającemu poza najbliższe grono rodzinne czy towarzyskie tej osoby. Wizerunkiem nie będzie np. sylwetka czy fragment ciała niepozwalający na rozpoznanie danej osoby. A zatem wizerunek to dostrzegalne, fizyczne cechy człowieka, tworzące jego wygląd i pozwalające na identyfikację osoby wśród innych ludzi jako obraz fizyczny, portret, rozpoznawalną podobiznę. Rozpoznawalność osoby stanowi podstawowy warunek przyznania ochrony, jak i elementarną przesłankę ustalenia, czy doszło do naruszenia prawa do wizerunku

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 20.5.2004 r. (II CK 330/03, niepubl.), stwierdził, że wizerunek, poza dostrzegalnymi dla otoczenia cechami fizycznymi, tworzącymi wygląd danej jednostki i pozwalającymi – jak się określa – na jej identyfikację wśród innych ludzi może obejmować dodatkowe utrwalone elementy związane z wykonywanym zawodem jak charakteryzacja, ubiór, sposób poruszania się i kontaktowania z otoczeniem”. Takie ujęcie wizerunku zbliża się do pojmowania persony.

 Podstawy prawne ochrony wizerunku

Wizerunek jest wymieniony wprost w katalogu dóbr osobistych w art. 23 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej: Kodeks cywilny). Mając na uwadze, że jest to katalog otwarty, należy uznać, że ustawodawca uznał wizerunek za szczególnie ważne dobro. Przepisy Kodeksu cywilnego pozwalają na szerszą ochronę wizerunku niż przewiduje to np. Prawo autorskie czy prawo prasowe.

Kolejną a może nawet podstawową regulacją kwestii wizerunku, na której opiera się cała jego cywilnoprawna ochrona, jest art. 81 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: Prawo autorskie). Zgodnie z nim „rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej.” Przepis przewiduje również od tej zasady wyjątki.

Prawo do wizerunku (wyrażone art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych) jest uznawane powszechnie za konkretyzację prawa do wizerunku przewidzianego w art. 23 k.c., który oddzielnie traktuje prawo osobiste do nazwiska i do wizerunku (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.10.2009 r., I CSK 72/09, OSNC 2010, Nr A, poz. 29, oraz por. S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Warszawa 2009, s. 111).

Art. 23 chroni bowiem wizerunek nie tylko przed niekontrolowanym rozpowszechnianiem, ale także przed jakimkolwiek innym naruszeniem, ponieważ nawet dozwolone wykorzystywanie wizerunku może powodować szkodę (co zwłaszcza dotyczy osób publicznych). Zarówno wizerunek jako podobizna człowieka, jak i jego niematerialny wymiar stanowią dobro osobiste osoby fizycznej i jako takie podlegają ochronie.

Zauważyć trzeba, że art. 24 k.c. reguluje ochronę prawną wyłącznie przed bezprawnym naruszeniem lub zagrożeniem dobra osobistego. Przepis ten nie wymaga, aby naruszenie było zawinione.

Z art. 24 k.c. wynika jednak również domniemanie bezprawności naruszenia dobra osobistego, choć nie każde naruszenie dobra osobistego jest równoznaczne z naruszeniem prawa osobistego. Środki ochronne przysługują bowiem dopiero w razie naruszenia prawa. Okoliczności wyłączające bezprawność zachowania się sprawcy zagrożenia lub naruszenia dobra osobistego pozbawiają więc osobę dotkniętą naruszeniem ochrony. Do okoliczności tych zalicza się:

1) działanie na podstawie przepisu lub wykonanie prawa podmiotowego,
2) zgodę uprawnionego
3) nadużycie prawa podmiotowego osobistego.

Kodeks cywilny przewiduje możliwość przyznania odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

W przypadku gdy poszkodowany domaga się zadośćuczynienia za doznaną krzywdę na podstawie środków ochrony naruszonych dóbr osobistych (art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 zd. 3 k.c.), to przesłanką roszczenia o zapłatę zadośćuczynienia jest tu wykazanie przez pokrzywdzonego faktu naruszenia konkretnego dobra osobistego oraz doznania krzywdy na skutek owego naruszenia. Skoro natomiast art. 24 § 1 k.c. formułuje domniemanie bezprawności naruszenia dóbr osobistych, to na pozwanym ciąży obowiązek wykazania, że jego działanie naruszające dobra osobiste powoda nie było bezprawne.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 kwietnia 2006 r., II PK 245/2005 orzekł, że zasadność przyznania zadośćuczynienia pieniężnego, jak i jego wysokość, zależą od oceny całokształtu okoliczności faktycznych sprawy, takich jak rodzaj naruszonego dobra, rozmiar doznanego uszczerbku, charakter następstw naruszenia, stopień zawinienia sprawy, stosunki majątkowe zobowiązanego i uprawnionego, itp.

Zadośćuczynienie nie może natomiast stanowić dla autora dodatkowego źródła dochodu z tytułu bezprawnego rozpowszechniania jego utworu (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 22 lutego 2012 r. LEX 1217855 ).

 Przy żądaniu przyznania odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia na rzecz pokrzywdzonego, podstawowym kryterium oceny sądu winien być rozmiar ujemnych następstw w sferze psychicznej pokrzywdzonego, bowiem celem przyznania ochrony w formie majątkowej jest zrekompensowanie i złagodzenie doznanej krzywdy moralnej. Z tych też względów sąd jest zobowiązany ustalić zakres cierpień pokrzywdzonego, a przy ocenie tej przesłanki nie może abstrahować od wszystkich okoliczności towarzyszących powstaniu krzywdy. Znikomość ujemnych następstw może być podstawą oddalenia powództwa o przyznanie zadośćuczynienia na rzecz pokrzywdzonego (wyrok SA we Wrocławiu z 24 lipca 2008 roku, I ACa 1150/06).

Rozpowszechnianie wizerunku w prawie autorskim

Pojęcie „rozpowszechniania wizerunku” powinno być interpretowane przy wykorzystaniu definicji terminu „rozpowszechnianie” zamieszczonej w art. 6 pkt 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Chodzi tu zatem o sytuację, w której stworzona zostaje możliwość zapoznania się z wizerunkiem bliżej nieokreślonemu („z góry”), niezamkniętemu kręgowi osób. Udostępnienie to może odbywać się z użyciem nośnika materialnego, bądź bez jego udziału. Spełnienie warunku rozpowszechniania wizerunku nie wymaga jego zwielokrotnienia; wystarczy, jeżeli został on udostępniony publicznie. Nie stanowi rozpowszechnienia sprzedaż utrwalonego wizerunku osobie trzeciej (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 24 czerwca 2014 r., sygn. akt II C 266/12).

Wyłączenie potrzeby uzyskania zgody na rozpowszechnianie wizerunku osoby

Generalną zasadą jest, że rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Uregulowanie zawarte w ust. 2 art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, stanowiące przepis szczególny w stosunku do uregulowań kodeksowych, przewiduje jednak kategorie osób i sytuacje w których nie jest wymagana zgoda osób na rozpowszechnianie ich wizerunku.