Dziedziczenie i spadek

Obszar dziedziczenia jest tematyką, która powinna zainteresować w zasadzie  każdego. Zwykle konieczność zapoznania się z  zasadami prawa spadkowego powstaje, gdy myślimy o przekazaniu majątku bliskim, lub też, gdy przychodzi nam konieczność uregulowania sprawy spadkowej, bowiem stajemy się spadkobiercami.

Przedstawiony artykuł przybliży  tematykę dziedziczenia i ułatwi porządkowanie trudnych spraw majątkowych. Dziedziczenie i spadek są pojęciami związanymi z przenoszeniem majątku, praw i obowiązków po śmierci osoby zmarłej. Oba te terminy mają zastosowanie w prawie cywilnym i dotyczą przejścia majątku po osobach zmarłych na ich spadkobierców.

Dziedziczenie: Dziedziczenie odnosi się do przekazywania majątku zmarłego na jego spadkobierców zgodnie z prawem spadkowym. Kiedy osoba umiera, pozostawia spadek, czyli wszystkie swoje aktywa (np. nieruchomości, pieniądze, pojazdy, przedmioty wartościowe itp.) i pasywa (np. długi, zobowiązania).

Dziedziczenie może przybrać dwie formy: dziedziczenie testamentowe oraz dziedziczenie ustawowe.

Dziedziczenie ustawowe ma miejsce w sytuacji w której spadkodawca nie sporządził testamentu, testament okazał się nieważny lub osoby powołane do dziedziczenia w testamencie nie mogą być spadkobiercami lub spadek odrzucili –  zastosowanie znajduje dziedziczenie z ustawy, czyli według kolejności wynikającej z przepisów Kodeksu Cywilnego.

• •  Dziedziczenie testamentowe: Osoba może sporządzić testament, w którym wyraża swoje ostatnie życzenie co do podziału majątku po swojej śmierci. Testament może obejmować spadkobierców, którzy nie byliby uprawnieni do dziedziczenia zgodnie z prawem spadkowym.

PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE DZIEDZICZENIA

Spadek – ogół praw i obowiązków pozostawionych przez zmarłego i  przechodzących na spadkobiercę (spadkobierców). Składają się na niego zarówno aktywa (rzeczy, prawa majątkowe) jak i pasywa (długi, zobowiązania). W ramach spadku spadkobiercy dziedziczą zarówno majątek, który został pozostawiony, jak i odpowiedzialność za długi zmarłego.

• • Testament – jednostronna czynność prawna zawierająca rozrządzenie przez spadkodawcę (testatora) swoim majątkiem na wypadek śmierci

• • Spadkodawca (testator) – osoba fizyczna, po której śmierci jej majątek przechodzi na inne osoby

• • Spadkobierca – podmiot, na który przechodzi ogół praw i obowiązków zmarłego (osoba fizyczna, osoba prawna)

• • Dziedziczenie – przejście, na skutek śmierci osoby fizycznej, ogółu praw i obowiązków na spadkobiorcę/spadkobierców
    
    • •  Wstępni – przodkowie, tj. rodzice, dziadkowie, pradziadkowie

• • Zstępni – potomkowie, tj. dzieci, wnuki, prawnuki

• • Dziedziczenie testamentowe – mamy z nim do czynienia, gdy spadkobierca pozostawił ważny testament.

• • Dziedziczenie ustawowe – mamy z nim do czynienia, gdy nie zostanie sporządzony ważny testament.

KTO DZIEDZICZY NA PODSTAWIE USTAWY?

Prawo spadkowe przewiduje krąg podmiotów uprawnionych do dziedziczenia w pierwszej kolejności (grupy spadkobierców) względem pozostałych uprawnionych wskazanych w Kodeksie cywilnym.

 Wyróżniamy następujące grupy spadkobierców:

I GRUPA SPADKOBIERCÓW: ZSTĘPNI I MAŁŻONEK

W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych.

 II GRUPA SPADKOBIERCÓW: MAŁŻONEK, RODZICE, RODZEŃSTWO, ZSTĘPNI RODZEŃSTWA

W przypadku braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym.

Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku. W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

 III GRUPA SPADKOBIERCÓW: DZIADKOWIE, ZSTĘPNI DZIADKÓW

W przypadku braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy, dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.

 IV GRUPA SPADKOBIERCÓW: PASIERBOWIE

W przypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

V GRUPA SPADKOBIERCÓW: GMINA LUB SKARB PAŃSTWA

W przypadku braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. W sytuacji jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Spadek a prawo do zachowku

Z kwestią zachowku mogą mieć do czynienia ci spadkobiercy, którzy poprzez testament zostali pozbawieni prawa do udziału w spadku po rodzicach. Jeśli po śmierci danej osoby, okazuje się, że zdążyła ona spisać swoją wolę, wykluczone zostaje dziedziczenie ustawowe. Dokument ten zawsze ma pierwszeństwo przed zasadami dzielenia majątku według Kodeksu cywilnego. Jeśli spadkodawca z jakiegoś powodu zdecydował się pominąć np. dziecko  bądź małżonka w spadku, może ono ubiegać się co do zasady o tzw. zachowek.

Zachowek ma na celu zabezpieczenie tych, którzy dziedziczyliby ustawowo, ale poprzez wolę zostali pozbawieni tego prawa. Jego wartość obliczana jest indywidualnie dla każdego przypadku — w tej kwestii kluczowe bowiem są np. ewentualne darowizny przekazane potomkowi przez rodziców jeszcze przed śmiercią. Zazwyczaj jednak wyniesie on dokładnie połowę wartości tego, co dziecko otrzymałoby automatycznie, gdyby ci nie spisali testamentu.

Zmiany  w prawie spadkowym

W dniu 28 lipca 2023 r. Sejm przyjął 5 z 17 poprawek Senatu do noweli Kodeksu cywilnego. Zmiana przepisów kodeksu cywilnego w zakresie prawa spadkowego ma na celu lepsze zabezpieczenie spadkobierców, głównie małoletnich i całkowicie ubezwłasnowolnionych oraz ograniczenie poszukiwania przez sądy dalekich krewnych spadkodawcy.

Nowelizacja zmienia tzw. trzecią grupę spadkową – dziadków spadkodawcy, a także ich zstępnych, czyli potomków. Zgodnie z nowelą krąg spadkobiorców zostanie w tej grupie zawężony do dziadków, rodzeństwa rodziców spadkodawcy oraz ich zstępnych. W związku z tym wyłączeni od dziedziczenia zostaliby dalsi zstępni dziadków spadkodawcy, czyli tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsze pokolenia, które – według autorów przepisów – często nie utrzymuje relacji ze spadkodawcą. Zmiana ma dostosować prawo spadkowe do istniejących wzorców relacji rodzinnych w tej grupie spadkobierców. Skróci to także czas trwania postępowań i ograniczy potrzebę poszukiwania z urzędu przez sąd i wzywania na rozprawę dalszych krewnych spadkodawcy. Nie będzie już potrzeby długotrwałego poszukiwania dalekich krewnych osoby zmarłej, którzy często nawet nie zdawali sobie sprawy z jej śmierci. Efektem nowych przepisów będą więc znacznie szybsze postępowania spadkowe.

Spadek a uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego

Ponadto nowelizacja kodeksu cywilnego umożliwia uznawanie za niegodne dziedziczenia osoby, które “uporczywie uchylały się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego, określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową”. Dotyczyć to także ma uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą.

Inna z uchwalonych zmian dotyczy oświadczeń o przyjęciu lub odrzucenia spadku. Obecnie przepisy przewidują, że spadkobiorca na złożenie takiego oświadczenia ma sześć miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o śmierci spadkodawcy. Na mocy planowanych zmian termin ten byłby zawieszony w sytuacji, w której złożenie takiego oświadczenia będzie wymagać zezwolenia sądu opiekuńczego.